«Μου φάνηκε δίκαιο και σημαντικό να τις διασώσω( σ.σ: τις απολογίες) από την λήθη και να τις ξεμπερδέψω, ώστε να διηγηθεί η κάθε μία την ιστορία της, και όλες μαζί να διηγηθούν την ιστορία της Στενής Αυτοάμυνας, της μυστικής κομμουνιστικής οργάνωσης που διέπραξε δολοφονίες και βομβιστικές επιθέσεις το 1946 και το 1947 στην καρδιά της Θεσσαλονίκης. Σαν λογοτέχνης δούλεψα περισσότερο, παρά σαν επιστήμονας»
Η «δίκη της Στενής Αυτοάμυνας», το νέο βιβλίο του Χρήστου Κανελλόπουλου στηρίζει την γοητεία του σ ένα πρωτότυπο εύρημα. Ο συγγραφέας επεξεργάζεται με ευαισθησία και εξυπνάδα τα δημοσιευμένα πρακτικά ενός πολύκροτου εμφυλιοπολεμικού στρατοδικείου και παράγει, χωρίς την παραμικρή εμπλοκή της μυθοπλασίας, λογοτεχνία.
Δήμητρα Φώτου: «Τα βιβλία είναι τα κάστρα της εφηβικής ζωής του παιδιού»
Το αποτέλεσμα είναι καθηλωτικό, όχι μόνο για όσους τους ενδιαφέρουν τα σχετικά με την εποχή, αλλά και για κείνους που αγαπούν το θέατρο, τα δικαστικά δράματα και τα πολιτικά θρίλερ.
Η παρουσίαση θα γίνει την πρώτη Δεκεμβρίου 2023 στο βιβλιοπωλείο Επί Λέξει, στην οδό Ακαδημίας 32, στην Αθήνα. Θα μιλήσουν η ιστορικός Βασιλική Λάζου, ο ποιητής Ορφέας Απέργης κι ο συγγραφέας.
- Χρήστο, εσύ δεν είσαι ιστορικός, είσαι λογοτέχνης. Τι σε κέντρισε να γράψεις αυτό το βιβλίο;
Με κέντρισαν τα πρακτικά της πολύκροτης δίκης που τα ανακάλυψα τυχαία σκαλίζοντας σκουπίδια στο ίντερνετ. Με κέντρισαν οι δρακόντειες ποινές της. Με κέντρισαν τα ονόματα των πρωταγωνιστών της που μου θύμιζαν άλλοτε διαλόγους του Πλάτωνα και αρχαίο δράμα, κι άλλοτε υπερρεαλιστικό μυθιστόρημα. Σου δίνω μια γεύση: Ακίνδυνος Αλβανός, Διογένης, Σωκράτης, Φαίδων, Κλειώ, Πελοπίδας, Αχιλλέας, Τηλέμαχος. Με κέντρισαν επίσης οι προσωπικές ιστορίες των κατηγορουμένων που τις έβλεπα να αναδύονται η μία μετά την άλλη μέσα από τις απολογίες τους, με κέντρισαν τα «ψέματα» κι οι «αλήθειες» τους, με κέντρισε η φόρμα που ονειρεύτηκα, με κέντρισε η όμορφη Ευθυμία.
-Τι είδους έρευνα έκανες; Πως ακριβώς δούλεψες;
Εδώ που τα λέμε, δεν έκανα και καμιά σπουδαία έρευνα, όπως κάνουν διάφοροι ιστορικοί που υπολήπτομαι. Απλά συγκέντρωσα και αποδελτίωσα ότι είχε δημοσιευτεί σχετικά: Τον Γεώργιο Μόδη, τον Τάσο Κατσαρό, τον Ηλία Πετρόπουλο και την έρευνα του Σάκη Σερέφα, για να περιοριστώ στα βασικά, πέρα από τα πρακτικά. Αναφέρω αναλυτικά τις πηγές μου στο τέλος. Είναι καμιά δεκαριά. Πιο πολύ αισθανόμουν πως κάθομαι στο χείλος ενός πηγαδιού και ακούω ν ανεβαίνουν από μέσα φωνές. Ήταν μπερδεμένες φωνές ανθρώπων που τους καταδίκασε η συντεταγμένη πολιτεία σε θάνατο και τους σκότωσε, έτσι όπως τις κατέγραψε με την πένα του ο γραφειοκράτης υπομοίραρχος Αντωνόπουλος. Μου φάνηκε δίκαιο και σημαντικό να τις διασώσω από την λήθη και να τις ξεμπερδέψω, ώστε να διηγηθεί η κάθε μία την ιστορία της, και όλες μαζί να διηγηθούν την ιστορία της Στενής Αυτοάμυνας, της μυστικής κομμουνιστικής οργάνωσης που διέπραξε δολοφονίες και βομβιστικές επιθέσεις το 1946 και το 1947 στην καρδιά της Θεσσαλονίκης. Σαν λογοτέχνης δούλεψα περισσότερο, παρά σαν επιστήμονας.
Παρ όλα αυτά αν ξετρυπώσει κάποιος κάπου, κάποτε την χαμένη αγόρευση του Βασιλικού Επιτρόπου και την θέσει υπόψιν μου, θα του χρωστάω αιώνια ευγνωμοσύνη.
Χρήστος Κανελλόπουλος:«Το ανατριχιαστικό κατά την γνώμη μου στην υπόθεση είναι ότι πάρα πολλοί άνθρωποι εκτελέστηκαν, όχι για τις πράξεις τους, αλλά για τις προθέσεις που τους αποδόθηκαν, καθώς και για αδικήματα που σήμερα ακούγονται ως απλά πλημμελήματα»
-Ταλαντεύτηκες κάποιες στιγμές κατά τη διάρκεια της συγγραφής για το αν απέδωσες με αντικειμενικότητα το περιεχόμενο των απολογιών των κατηγορούμενων;
Χρησιμοποίησα τα δικά τους λόγια, δεν άλλαξα ούτε «και». Αυτός ήταν ο σκοπός μου από την αρχή: Να αφήσω τους κατηγορούμενους να μιλήσουν όπως ακριβώς μίλησαν στην πραγματικότητα. Να μην τους ερμηνεύσω. Να μην τους παραφράσω. Το ίδιο ισχύει για όλους τους παράγοντες της δίκης: τον πρόεδρο, τον βασιλικό επίτροπο, τους μάρτυρες της κατηγορίας, και τους μάρτυρες υπεράσπισης.
Από την άλλη πλευρά δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ποιοι από τους κατηγορούμενους και σε ποιο βαθμό είναι ειλικρινείς στις απολογίες τους και ποιοι όχι. Το θέμα σηκώνει συζήτηση και ο καθένας, εμού συμπεριλαμβανομένου, μπορεί να πει το κοντό του και το μακρύ του. Ποια «αλήθεια» λόγου χάρη είναι πιο πραγματική. Η «αλήθεια» του Ακίνδυνου ή η «αλήθεια» του Φαίδωνα;
- Θεωρείς ότι υπήρχαν και κατηγορούμενοι που δεν είχαν εμπλοκή αλλά τελικά οδηγήθηκαν στο απόσπασμα;
Για κάποιους είμαι βέβαιος ότι δεν είχαν ουσιαστική εμπλοκή. Ο καθηγητής Τηλέμαχος Βασδέκης λόγου χάρη κατηγορήθηκε και εκτελέστηκε για την ξώφαλτση συμμετοχή του στην προετοιμασία μίας ληστείας που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Δεν είναι ο μόνος που έτυχε ανάλογης μεταχείρισης.
Το ανατριχιαστικό κατά την γνώμη μου στην υπόθεση είναι ότι πάρα πολλοί άνθρωποι εκτελέστηκαν, όχι για τις πράξεις τους, αλλά για τις προθέσεις που τους αποδόθηκαν, καθώς και για αδικήματα που σήμερα ακούγονται ως απλά πλημμελήματα
-Αντίστοιχα θεωρείς ότι υπήρχαν κάποιοι ένοχοι που ενδεχομένως αθωώθηκαν χρησιμοποιώντας δόλια τεχνάσματα;
Ναι, κάποιοι λίγοι. Ο πιο χαρακτηριστικός ονομάζεται Λάζαρος. Τον γλίτωσε η πονηριά και το υποκριτικό του ταλέντο. Η ιστορία του μου θυμίζει τον Λάζαρο που αναστήθηκε εκ του τάφου. Ο γέρο – Βοναπάρτης αθωώθηκε επίσης, όμως αυτή την αθώωση την λογίζω περισσότερο ως καταδίκη, καθώς ανάμεσα σε εκείνους που εκτελέστηκαν για το αδίκημα της οπλοκατοχής ήταν κι ο γιός του.
Τρεις καταδικάστηκαν σε θάνατο αλλά πήραν χάρη διότι συνεργάστηκαν με τις αρχές, κι άλλοι δυο απέφυγαν τελικά την εκτέλεση, πιθανώς επειδή είχαν μέσον. Οι εκτελεσμένοι συνολικά ήταν 47. Οι αθωωθέντες 7 και άλλοι 7 οι ισοβίτες. Η Κλειώ καταδικάστηκε παραδόξως σε κάθειρξη 15 ετών.
-Ξεχώρισες κάποιον χαρακτήρα κι αν ναι γιατί
Όλοι οι χαρακτήρες μου φάνηκαν δυνατοί. Ποιον να πρωτοξεχωρίσω; Τον Ακίνδυνο που υπερασπίστηκε με σθένος την ιδεολογία, την οργάνωση και τις πράξεις του; Τον ευγενικό Τάκη που μετάνιωσε μόνο για την επίθεση στους αεροπόρους; Τον Διογένη που πρόδωσε τους συντρόφους του με αντάλλαγμα την ζωή του και μια άδεια πλανόδιου μικροπωλητή; Τον Φαίδωνα που απολογήθηκε κλαίγοντας; Τον Ιορδάνη που αυτοκτόνησε για να μην τον πιάσουν, κι έγινε αργότερα δρόμος στον δήμο Συκεών; Το τσοπανόπουλο που εκτελέστηκε στα 17 του χρόνια; Το αγόρι που ήταν καλό σαν κορίτσι; Τον Γρηγόρη που πλήρωσε για τον εαυτό του και την γυναίκα του, ή την Ευθυμία;
Για να μην μιλήσω για τον πρόεδρο με το πένθος στο μπράτσο, τον βασιλικό επίτροπο με τους αριστερούς συγγενείς, τον Πόντιο ανθυπασπιστή Παπαδόπουλο και τον δαιμόνιο μοίραρχο Μουσχουντή, τον κουμπάρο του Βασίλη Τσιτσάνη.
-Τι ρόλο έπαιξαν οι γυναίκες στη Στενή Αυτοάμυνα;
Για την υπόθεση της Στενής Αυτοάμυνας κατηγορήθηκαν τρεις γυναίκες. Η Κλειώ έφαγε 15 χρόνια, επειδή δέχτηκε να κρύψει στο υπόγειο του σπιτιού της οπλισμό, τον οποίον στη συνέχεια πήγε και τον παράτησε σε μια ρεματιά. Αν κρίνω από την τύχη των υπόλοιπων που κατηγορήθηκαν για παρόμοια αδικήματα, όπως ο γιός του Βοναπάρτη ας πούμε, έπεσε μάλλον στα μαλακά. Η Παναγιώτα, που την αποκάλεσε ο Πρόεδρος «γύναιον», έφαγε ισόβια ως πληροφοριοδότης της οργάνωσης. Κι αυτή έπεσε μάλλον στα μαλακά. Ο Βασίλης ο φυματικός που δικάστηκε ερήμην, ο ζεν πρεμιέ Αντώνης Αντωνιαδης , ή ο κουρέας Μαρκουλάκης, ο αποκαλούμενος «φίγκαρο της κατασκοπίας» εκτελέστηκαν για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση της Ευθυμίας: Κατηγορήθηκε για υπόθαλψη εγκληματιών και για προετοιμασία ληστείας. Καταδικάστηκε σε θάνατο και οι εφημερίδες της εποχής γράφουν ότι μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα φώναξε: «Μη φοβάστε παιδιά, και στον Άδη που θα πάμε, κι εκεί θα φτιάξουμε ΟΠΛΑ[1]».
Στις φωτογραφίες της λίγο πριν την σκοτώσουν, έχει αποτυπωθεί να γελά, σαν να παίρνει μέρος σε γλέντι.
Παραθέτω ένα απόσπασμα από την απολογία της:
«Είμαι η μόνη που έχω την κατηγορία ότι είμαι Βουλγάρα. Γεννήθηκα σε χωριό φτωχό, αλλά ελληνικό. Ο πατέρας μου είναι δάσκαλος και έχει επτά κόρες. Από την οικογένειά μου είναι όλοι μακεδονομάχοι. Ο πόλεμος του 1940 με βρίσκει στο Αμύνταιο με την αδερφή μου. Πρωτοστάτησα στη Φανέλα του Στρατιώτη. Η κατοχή έκανε την ελληνική ψυχή μου να πάλλει εναντίον των Γερμανών. Το 1943 πήγα στο ΕΑΜ όπως όλος ο κόσμος... Μ' έβαλαν στην καθοδήγηση επειδή ήξερα λίγα γράμματα. Είπα λίγα πράγματα για να μπορέσουμε να διώξουμε τον κατακτητή. Είμαι περήφανη για τη δράση μου... Ήμουν αρραβωνιασμένη με τον άντρα μου που ήταν κι αυτός καθοδηγητής. Στον ΕΛΑΣ δεν ήμουν ποτέ. Θα το είχα καύχημα να έχω όπλο να πολεμήσω τους Γερμανούς. Την άνοιξη του 46 η ανεργία μας έσπρωξε στη Θεσσαλονίκη. Έπιασα δουλειά στην «Αλυσίδα», αλλά με διώξανε γιατί μπόρεσα να ενώσω τις εργάτριες δεξιές και αριστερές για να ζητήσουν αύξηση. Τί επιείκεια να σας ζητήσω; Θέλω το δικαστήριο να σκεφτεί ότι μια γυναίκα δεν μπορεί ν' αντισταθεί στον άντρα της. Όταν ρώτησα τον Αποστόλη ποιοι είναι αυτοί που βρήκα σπίτι, μού είπε ότι είναι δύο φίλοι του και αύριο θα φύγουν».
Ο Απόστολος ήταν τσιλιαδόρος στην επίθεση της Στενής Αυτοάμυνας κατά των αξιωματικών της Αεροπορίας. Δεν συνελήφθη γιατί πρόλαβε να βγει στο βουνό, όταν όμως έμαθε ότι έπιασαν τη γυναίκα του, παράτησε τον Δημοκρατικό Στρατό, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, παρουσιάστηκε στην ασφάλεια και ανέλαβε την ευθύνη για να την σώσει. Δεν διώχθηκε γιατί συνέπεσε η παράδοσή του με την μηνιαία αμνηστία που είχε χορηγήσει η κυβέρνηση Σοφούλη, σε όποιον αντάρτη παραδινόταν. Η Ευθυμία δυσανασχέτησε με την πράξη του, και αυτός έφυγε από το επισκεπτήριο πικραμένος. Αργότερα παντρεύτηκε τη χήρα του Ακίνδυνου Αλβανού.
-Πώς θα χαρακτήριζες τον Πρόεδρο; Πιστεύεις ότι ήταν τόσο αμερόληπτος όσο ήθελε να δείχνει;
Όλοι οι πρόεδροι των δικαστηρίων θέλουν να δείχνουν αμερόληπτοι. Είναι η θέση τους τέτοια. Ο συγκεκριμένος μάλιστα, για να αποδείξει την μεγαλοψυχία του, επιτρέπει στους κατηγορούμενους - και μόνο σ΄αυτούς - να καπνίζουν ελεύθερα μέσα στην αίθουσα του δικαστηρίου. Είναι όμως ταυτόχρονα αυστηρός και πολλές φορές είρωνας. Κουνάει το δάχτυλο. Κακοχαρακτηρίζει. Κατηχεί. Κακοπαίρνει. Από την άλλη πλευρά ένας από εκείνους που την γλίτωσαν με ισόβια, και μάλιστα όχι ένας από τους μετανοημένους οι οποίοι συνεργάστηκαν με την ασφάλεια, ένας από τους άλλους, τους τυχερούς, υποστηρίζει ότι οφείλει την σωτηρία του στην δική του διπλή ψήφο, όταν οι υπόλοιποι στρατοδίκες ζήταγαν το κεφάλι του.
Στα χω πει αυτά κι άλλοτε. Με την ευκαιρία όμως θα σου διηγηθώ και μια μικρή ιστορία για τον βασιλικό επίτροπο που την έμαθα πρόσφατα από έναν συγγενή του και αποδεικνύει πόσο πολύπλοκη είναι μερικές φορές η ζωή:
Ο βασιλικός επίτροπος, ο Γεώργιος Στασινόπουλος, ο άνθρωπος που ξεκίνησε την καριέρα του στην στρατιωτική δικαιοσύνη από την δίκη της Στενής αυτοάμυνας, και πρότεινε εκατοντάδες θανατικές ποινές σε δεκάδες στρατοδικεία ανά την Ελλάδα, ήταν στην οικογένεια του ο μόνος δεξιός.
Μετά την λήξη του εμφυλίου, ο γιός του αδερφού του, απόφοιτος πανεπιστημίου, υπηρέτησε την θητεία του ως δόκιμος αξιωματικός και θέλησε να δηλώσει μονιμότητα στον στρατό. Τον εμπόδιζε ωστόσο το οικογενειακό στίγμα. Τι έκανε λες λοιπόν ο βασιλικός επίτροπος; Κόλλησε με ατλακόλ τις επίμαχες σελίδες στο λερωμένο πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων του ανιψιού του και τον βοήθησε να ακολουθήσει την καριέρα που επιθυμούσε.
Όπως μου είπε σε μια συζήτηση που κάναμε σε ένα καφέ της Φωκίωνος Νέγρη, η Τασούλα Βερβενιώτη, η «βασίλισσα» της προφορικής ιστορίας, δύο ήταν οι βασικοί δίαυλοι θετικής αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις αντιμαχόμενες παρατάξεις του Εμφυλίου: Οι οικογενειακοί δεσμοί και το χρήμα. «Ο έρωτας όχι»; την ρώτησα. «Όχι» μου απάντησε. « Ήταν άλλες τότε οι εποχές».
-Στο βιβλίο σου υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Πόσο σημαντικό είναι για την εξέλιξη της ανάγνωσης;
Είναι σημαντικό διότι δίνει στους πρωταγωνιστές της υπόθεσης σάρκα και οστά, διότι τους ανασύρει από την λήθη, διότι προσθέτει στα λόγια τους βάρος, διότι λειτουργεί σαν χρονομηχανή και μας ταξιδεύει στα γραφεία της ασφάλειας, στην αίθουσα του δικαστηρίου και στο πεδίο βολής.
-Ένιωσες την ανάγκη να απολογηθείς και εσύ στο τέλος στους αναγνώστες;
Την ένιωσα αυτήν την ανάγκη. Ήθελα να εξηγήσω στους αναγνώστες πως ακριβώς δούλεψα και ταυτόχρονα να καταθέσω κι εγώ, σαν κατηγορούμενος, την δική μου αλήθεια. Την ίδια λογική υπηρετεί και η αστυνομικού τύπου φωτογραφία μου που διάλεξα να βάλω στο οπισθόφυλλο.
-Τι συμπεράσματα έβγαλες για τους ανθρώπους που συμμετείχαν στην Στενή Αυτοάμυνα; Ήταν ιδεολόγοι ή ήταν στυγνοί δολοφόνοι;
Ο ελληνικός εμφύλιος είναι ένα ζήτημα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο. Ούτε καν οι ιστορικοί στα πανεπιστήμια δεν μπορούν να συμφωνήσουν ακόμα σε μία ενιαία αφήγηση. Μην σου φαίνεται παράξενο. Όπως γράφει ο Ραϋμόνδος Αλβανός: «αν από μικρό παιδί άκουγες για τα εγκλήματα των ανταρτών σε βάρος της οικογένειάς σου, ή αν από την άλλη μεριά άκουγες πως δεινοπάθησαν οι δικοί σου από τους χωροφύλακες, φυσικό είναι να πλάσεις μέσα σου μεγαλώνοντας, μία συγκεκριμένη αντίληψη για το παρελθόν, και αυτό ισχύει για όλους μας».
Το αίμα που χύνεται διαμορφώνει εξαιρετικά ισχυρές κοινωνικοπολιτικές ταυτότητες. Και στον ελληνικό εμφύλιο χύθηκε το αίμα με τους κουβάδες. Ασχέτως αν αυτός ξεκίνησε το 1943, ή αν ξεκίνησε το 1946. Ανεξάρτητα από το ποιος τον άρχισε. Ανεξάρτητα από το ποιος φταίει.
«Η ιστορική μνήμη είναι κατά κανόνα απατηλή» συνεχίζει ο Αλβανός. «Συνήθως ο άλλος είναι ο κακός, αυτός που ευθύνεται για τα δεινά μας, κι εμείς είμαστε ο καλός, το αθώο θύμα του».
Όμως η αλήθεια, αν υπάρχει, βρίσκεται πάντοτε κάπου στο ενδιάμεσο, κι η κάθε παράταξη έχει αναπόδραστα τους διαβόλους και τους αγγέλους της, τους καιροσκόπους και τους ιδεολόγους της, τους αισθηματίες και τους ανάλγητους, τα δικά της θύματα, τους δικούς της θύτες, τα γρανάζια, τους κινητήρες και την βενζίνη της.
Βγάλε συμπέρασμα μόνη σου.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:
Ο Χρήστος Κανελλόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες. Είναι δημοσιογράφος και γράφει ποιήματα.
Διαβάστε όλα τα lifestyle νεα, για Celebrities και Media.
