Το θέμα του νέου βιβλίου του ψυχιάτρου-ψυχοθεραπευτή Νίκου Σιδέρη είναι τα παιδιά που διαρκώς ζητούν κάτι από τους γονείς τους. Αγάπη, ουσιαστική επικοινωνία, παιχνίδι, προσοχή.
Η καραντίνα μετέτρεψε την καθημερινότητα των παιδιών σε δύσκολη εμπειρία και κάποιες φορές τραυματική.
Ο συγγραφέας μιλάει στη Γεωργία Χάρδα και εξηγεί πόσο επηρέασε η καραντίνα και η πανδημία την ψυχολογία των παιδιών ενώ το βιβλίο του αποτελεί έναν σημαντικό οδηγό για ενήλικες.
- Πόσο εύκολο είναι να μάθει το παιδί να ζητά λαμβάνοντας υπόψη και τον άλλον;
Αν οι γονείς πιστεύουν στην αξία του έντεχνου αιτήματος (αυτό σημαίνει «να ζητά λαβαίνοντας υπόψη και τον άλλον») και ξεκινήσουν από νωρίς αυτή την παιδαγωγική διαδικασία, τότε δεν είναι καθόλου δύσκολο.
Αν οι γονείς πιστεύουν στην αξία του έντεχνου αιτήματος και ξεκινήσουν κάπως αργά αυτή την παιδαγωγική διαδικασία, τότε θα υπάρξουν κάποιες δυσκολίες. Αυτές θα εμφανισθούν ιδίως στην αρχή, όταν δηλαδή οι γονείς αλλάξουν στάση ως προς αυτό το θέμα. Τότε το παιδί θα παραξενευτεί και ενδεχομένως θα παρανοήσει αυτή την αλλαγή, ιδίως αν τη συσχετίσει με την απώλεια κάποιων ψευτο-προνομίων που απολάμβανε όταν ζητούσε απαιτώντας και πιέζοντας συναισθηματικά και πρακτικά τους γονείς του με μούτρα, κλάματα, καβγάδες και τα όμοια.
Όμως, αν οι γονείς είναι σταθεροί στον λόγο και το συναίσθημά τους και εφαρμόσουν με συνέπεια την απλή παιδαγωγική μέθοδο που προτείνεται, είναι θέμα χρόνου να συντονιστεί και το παιδί με τον νέο τρόπο επικοινωνίας και συμπεριφοράς. Επειδή το έντεχνο αίτημα ευνοεί πάνω απ’ όλα το ίδιο το παιδί (ο καλός ο τρόπος τα καταφέρνει όλα…).
Αν οι γονείς δεν πιστεύουν στην αξία του έντεχνου αιτήματος, εμφανίζουν συναισθηματική αστάθεια ως προς το θέμα και, συνεπώς, συμπεριφορά ασυνεπή, τότε απλώς ματαιοπονούν. Και, φυσικά, καλούνται να στοχασθούν ως προς τα υπέρ και τα κατά της στάσης τους, ενδεχομένως ζητώντας συμβουλή από κάποιο έμπειρο πρόσωπο της εμπιστοσύνης τους ή από ειδικό.
- Πώς οι γονείς κάνουν τα παιδιά τους κακομαθημένα;
Όπως όλοι μας ξέρουμε, το παιδί περιμένει από τους γονείς του αγάπη. Όχι όμως αγάπη όπως-όπως, αλλά έντεχνη αγάπη. Αυτό σημαίνει αγάπη και κανόνες. Οι κανόνες είναι βασικές «οδηγίες χρήσης» του κόσμου και του βίου, των σχέσεών μου με τους άλλους ανθρώπους, με τον εαυτό μου και με τα πράγματα. Η άτεχνη αγάπη, δηλαδή η αγάπη που δεν μαθαίνει το παιδί να παίζει με κανόνες, μόνο ζημιές προκαλεί. Είναι σαν να πηγαίνεις σε δάσκαλο για να σε διδάξει κιθάρα, αλλά να απαιτείς να μη σου διορθώνει τα φάλτσα και να μη σου δείχνει τον καλύτερο τρόπο να παίξεις το όργανο που θέλεις να μάθεις να παίζεις. Ή σαν τον μεγάλο της οικογένειας, ο οποίος δεν σου δείχνει πώς να μη γίνεις υπέρβαρο παιδί, αλλά και σε μπουκώνει κι άλλο γιατί έτσι σου δείχνει την αγάπη του. Η οποία είναι μεν αγάπη, αλλά άτεχνη και επιζήμια.
Αν οι γονείς φοβούνται να είναι γονείς και να μαθαίνουν το παιδί τους τους κανόνες της ζωής, τότε καλημέρα μπερδέματα!
- Βλέπουμε αρκετές περιπτώσεις παιδιών που έχουν παραβατική συμπεριφορά. Τι είναι αυτό που φταίει και εκδηλώνουν τέτοιες συμπεριφορές;
Κατά γενικό κανόνα, οι παραβατικές συμπεριφορές των παιδιών προϋποθέτουν ότι το παιδί ζει με την αίσθηση ψυχικής ορφάνιας. Δηλαδή, δεν έχει σχηματίσει μέσα του μια αναπαράσταση των γονέων του που να του διασφαλίζει και τα τρία συστατικά της γονεϊκής αγάπης, που είναι τα εξής: Παρουσία, δηλαδή τη βεβαιότητα ότι καλώς υπάρχω και αυτοί θα είναι πάντα εκεί και με την αγάπη τους με προστατεύουν από όποια απειλή ή δυσκολία. Αποδοχή, δηλαδή ότι οι γονείς αγαπούν το παιδί τους επειδή είναι παιδί τους και αυτό αρκεί, χωρίς όρους του είδους «βαθμοί στο σχολείο» ή «θα γίνεις αυτό που εγώ θέλω για σένα και όχι αυτό που θέλεις εσύ για τον εαυτό σου». Και άφοβη καθοδήγηση, δηλαδή οι γονείς να με μαθαίνουν τους κανόνες της κοινής ζωής χωρίς να φοβούνται ότι έτσι μου κάνουν κακό.
Ένα παιδί σε κατάσταση ψυχικής ορφάνιας θα αναζητήσει αλλού υποκατάστατα αυτών των συστατικών της γονεϊκής αγάπης: Σε μεγαλύτερα παιδιά ή ενήλικες που του παρέχουν προστασία ή «προστασία», σε ομάδες που το περιβάλλουν με την αίσθηση ασφάλειας που παρέχει η αγέλη, ή από τον Θεό. Αν τα άτομα ή οι ομάδες όπου απευθύνεται έχουν σαν σημείο αναφοράς τους την παραβατικότητα, τότε και το παιδί ακολουθεί. Αν πάλι «μόνο ο Θεός θα μου δείξει αν καλώς υπάρχω», τότε το παιδί ενδέχεται να προσφύγει σε παραβατικές συμπεριφορές με τριπλή στόχευση: Πρώτο, κάποιος ν’ ασχοληθεί μαζί μου και να μου δείξει τον Νόμο, τους κανόνες του παιχνιδιού της ζωής. Δεύτερο, να κλέψω (κυριολεκτικά ή μεταφορικά) κάποιο υποκατάστατο για να καλύψω κάπως το κενό γονεϊκής αγάπης που με κατατρέχει. Και τρίτο, να βάλω τον εαυτό μου σε κίνδυνο ώστε ο Θεός (το όποιο ισοδύναμό του στο μυαλό του παιδιού) να τρέξει να με σώσει, δείχνοντάς μου έτσι ότι με νοιάζεται, με αγαπάει και θέλει να υπάρχω. Η φαντασίωση της θεοδικίας (ορδαλία), δηλαδή η ιδέα ότι με τις παραβατικές μου πράξεις θα εξαναγκάσω τον Θεό και τον κόσμο να μου μιλήσει και να μου πει ότι με αγαπάει, είναι το τρίσβαθο υπόβαθρο των παραβατικών και επικίνδυνων συμπεριφορών του παιδιού, αν και αυτή η διάσταση συνήθως αγνοείται.
Νίκος Σιδέρης:«Η συναισθηματική ευθύνη είναι ο ηνίοχος της καλής ανθρώπινης σχέσης, και το έλλειμμά της οδηγεί σε ολισθήματα επιζήμια κυρίως για όποιον φέρεται έτσι»
- Στο βιβλίο σας κάνετε αναφορά στην συναισθηματική ευθύνη και στην ενσυναίσθηση. Μιλήστε μας για τη σπουδαιότητα των δυο εννοιών.
Ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να διαβάζεις το μυαλό και την καρδιά, τις σκέψεις και τα αισθήματα του άλλου. Από μόνη της δεν είναι αυτονόητα θετική ιδιότητα: Όλοι οι απατεώνες, οι πλανευτές, οι δημαγωγοί, οι επιτυχημένοι ψεύτες, οι χειριστικοί άνθρωποι (μεγάλοι και παιδιά) έχουν εξαιρετικά ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση.
Για να αποκτήσει θετικό πρόσημο η ικανότητα της ενσυναίσθησης χρειάζεται να συνδυαστεί με τη συναισθηματική ευθύνη. Η οποία είναι πάντοτε θετική, καθώς αντιπροσωπεύει εκείνη την αρετή που με οδηγεί να λαβαίνω υπόψη μου τις συνέπειες των ενεργειών μου και να μη φέρνω τον άλλον σε δύσκολη θέση πιέζοντάς τον συναισθηματικά σε βαθμό αχρείαστο και αφόρητο. Για παράδειγμα, το να ουρλιάζω, να κλαίω, να χτυπιέμαι, να κυλιέμαι κάτω, να κλοτσάω και να δαγκώνω τη μάνα ή τον πατέρα μου επειδή μου λένε ότι παγωτό μπορώ να έχω μετά και όχι πριν από το φαγητό (σκηνή που την έχω δει με τα μάτια μου), μια τέτοια συναισθηματική βαναυσότητα είναι σύμπτωμα που δείχνει έλλειμμα συναισθηματικής ευθύνης, το οποίο μόνο κακό θα φέρει και τώρα (υποφέρουν όλοι) και αργότερα (καθώς, μεγαλώνοντας, οι άλλοι δύσκολα θα σε κάνουν παρέα με τέτοιες συμπεριφορές).
Η συναισθηματική ευθύνη είναι ο ηνίοχος της καλής ανθρώπινης σχέσης, και το έλλειμμά της οδηγεί σε ολισθήματα επιζήμια κυρίως για όποιον φέρεται έτσι.
- Πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να μάθει το παιδί τη συναισθηματική ευθύνη και το έντεχνο αίτημα;
Οι γονείς και γενικά οι παιδαγωγοί μαθαίνουν το παιδί τη συναισθηματική ευθύνη και το έντεχνο αίτημα με τρεις τρόπους: Παράδειγμα, λόγος και βιωμένη εμπειρία του ίδιου του παιδιού.
Το παράδειγμα καλό είναι να το υιοθετούν και να το δείχνουν στο παιδί τους από την πρώτη στιγμή που έρχεται στον κόσμο.
Ο λόγος ακολουθεί και εναρμονίζεται με την ανάπτυξη της γλωσσικής λειτουργίας και ικανότητας του παιδιού. Για παράδειγμα, πρώτα θα μάθει λέξεις όπως «μαμά», «μπαμπά», «νάνι»… Για να μάθει τη σημασία της λέξης-φράσης «μπορείς;», που είναι το γλωσσικό κλειδί του έντεχνου αιτήματος, θα χρειαστεί περισσότερος χρόνος…
Ως προς τη βιωμένη εμπειρία του παιδιού, ποτέ δεν είναι πολύ νωρίς για να του δείχνουμε πώς μιλάμε στον άλλον, πώς του ζητάμε να κάνει κάτι για μάς και πότε έχουμε ξεπεράσει τα όρια της αντοχής και της διαθεσιμότητάς του. Ακόμη και αν, στην αρχή, το παιδί δεν συλλάβει πλήρως το νόημα και δεν υιοθετήσει αμέσως τον τρόπο που του δείχνουμε, θα συμβεί το εξής: Καθώς βιάζεται να μεγαλώσει, σιγά-σιγά θα καταγράφει εμπειρίες και πρότυπα που σημαίνουν «είμαι μεγάλος». Κι αυτά κάποια στιγμή θα κρυσταλλωθούν σε μία αναπαράσταση, τυπικά οργανωμένη με άξονα κάποιο λεκτικό στοιχείο και υποβοηθούμενη από ταυτίσεις και εσωτερίκευση ιδεωδών.
Συνολικά: Δείχνε το σωστό και αργά ή γρήγορα αυτό θα πιάσει τόπο στην ψυχή του παιδιού σου. Χρειάζεται μόνο να γνωρίζεις τον κόσμο του παιδιού σου σε κάθε φάση της ανάπτυξής του και να είσαι εφοδιασμένος με υπομονή, φαντασία και χιούμορ.
- Πόσο επηρέασε η καραντίνα και η πανδημία την ψυχολογία των παιδιών;
Η πανδημία επηρέασε την ψυχική κατάσταση των παιδιών με τρεις κυρίως τρόπους:
Πρώτο, τα παιδιά βυθίστηκαν στη συναισθηματική ομίχλη που ζούσαν και εξέπεμπαν οι μεγάλοι. Αυτή η ομίχλη περιείχε αίσθηση απειλής, δυσπιστία απέναντι στους άλλους ανθρώπους, ακόμη και τους δικούς σου (πιθανοί φορείς…),
πένθιμη αίσθηση λόγω των απωλειών που ζούσαν οι μεγάλοι, και άγχος λόγω της παρατεταμένης αβεβαιότητας για το αύριο. Αυτή η ομίχλη, προφανώς, δυσκόλευε ιδιαίτερα τους γονείς και τους παιδαγωγούς στη σχέση τους με τα παιδιά, τόσο ως προς τη διαθεσιμότητά τους όσο και ως προς τα περιθώρια δραστηριοτήτων, συν η αφόρητη ενίοτε πίεση από τον εγκλεισμό που έκανε τα παιδιά να τραβάνε συνέχεια τους γονείς τους από το μανίκι ζητώντας αδιάκοπα κάτι…
Δεύτερο, τα παιδιά στερήθηκαν τον ζωτικό χώρο της επαφής, της επικοινωνίας και της κοινής εμπειρίας με τα συνομήλικα παιδιά, που αποτελούν ζωτικό τροφοδότη της ανάπτυξης κάθε παιδιού.
Τρίτο, τα παιδιά βρέθηκαν ξάφνου σε μια κατάσταση σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη, που έδινε έναυσμα στις φαντασίες τους, ιδίως εκείνες που αναπαριστούν τους γονείς τους ως ανίκανους να τα προστατεύσουν από το κακό ή και κακούς τους ίδιους, αφού τους στερούν πράγματα που μέχρι χθες ήταν αυτονόητα.
Ο επικοινωνιακός και συναισθηματικός υποσιτισμός των παιδιών, ο ακρωτηριασμός του ζωτικού τους χώρου και η αποσταθεροποίηση και της λειτουργίας και της εικόνας των μεγάλων αντιπροσωπεύουν καταστάσεις που γεννούν έντονο στρες. Ο μεταβολισμός αυτών των ψυχικών καταπονήσεων εξαρτάται από την ικανότητα των μεγάλων να μη χάσουν την πίστη τους στη δύναμη της ανθρωπιάς, της αγάπης και της ανθρώπινης σχέσης και να μεταδώσουν αυτή την πίστη και στα παιδιά μας, με λόγο απλό και κατανοητό, με άφθονες εκδηλώσεις αγάπης, με φαντασία, με ιστορίες υπέρβασης των δυσκολιών και με χιούμορ!
- Πόσο δύσκολο είναι για τους γονείς να μεγαλώσουν ψυχικά υγιή παιδιά;
Αν οι γονείς δεν φοβούνται να λειτουργούν ως γονείς, προσφέροντας στα παιδιά τους έντεχνη αγάπη, δηλαδή αγάπη και κανόνες, τότε είναι μεν κουραστικό και απαιτεί θυσίες, αλλά είναι απολύτως εφικτό για όλους τους συνήθεις γονείς.
- Πώς βάζουμε όρια και κανόνες στα παιδιά; Γιατί είναι χρήσιμο ένα πρόγραμμα κανόνων;
Αν οι γονείς έχουν εσωτερικεύσει τη λογική της έντεχνης αγάπης και δεν φοβούνται να είναι γονείς, τότε το μόνο που χρειάζεται ακόμη είναι να γνωρίζουν τον κόσμο του παιδιού τους σε κάθε φάση της ανάπτυξής του. Αν αυτό ισχύει επαρκώς, τότε θα βρίσκουν πάντοτε τρόπους ώστε να παρέχουν στα παιδιά τους το παράδειγμα, τα λόγια και πλαίσια βιωμένης εμπειρίας του παιδιού, που θα τροφοδοτούν τα παιδιά τους με τους κανόνες που μπορούν να υιοθετήσουν προς όφελος (και) των ίδιων των παιδιών (βλέπε το παράδειγμα «μαθαίνω μουσικό όργανο»). Το να παίζω με κανόνες δεν είναι εις βάρος, αλλά υπέρ του παιδιού. Όχι μόνο γιατί θα αποφύγει πρακτικούς κινδύνους και ζημιές. Αλλά, κυρίως, επειδή όταν παίζω με κανόνες, τότε τα άλλα παιδιά με θέλουν για να παίζουμε μαζί, να χαιρόμαστε μαζί, να μεγαλώνουμε μαζί (η περίφημη όσο και πολύτιμη κοινωνικοποίηση). Ταυτόχρονα, όταν υπάρχουν κανόνες, και τηρούνται, τότε ο κόσμος έχει συνοχή και νόημα, και δεν είναι ένα τρελό κουβάρι αυθαιρεσίας, καπρίτσιων του καθενός, παιχνιδιών εξουσίας και, τελικά, μια ζούγκλα όπου ισχύει το δίκαιο του ισχυροτέρου: Κάτι που δεν συμφέρει διόλου το παιδί, αφού είναι άκρως απίθανο στη θέση του ισχυρότερου απ’ όλα τα θηρία να είμαι εγώ…
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:
Ο Νίκος Σιδέρης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1952 και σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές (ειδικότητα Ψυχιατρικής, Ιστορία και Νευροψυχολογία-Νευρογλωσσολογία). Είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και διδάσκων ψυχαναλυτής, μέλος της Ψυχαναλυτικής Σχολής του Στρασβούργου (E.P.S.) και της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Ψυχανάλυσης (FEDEPSY). Εργάζεται στην Αθήνα ως ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και οικογενειακός θεραπευτής. Είναι Επιστημονικός Διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης Γαληνός. Έχει διδάξει στο Τμήμα Ψυχιατρικής του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, στο Κολλέγιο Αθηνών και στο Deree College, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών το μάθημα «Εικαστική Δημιουργία και Φαντασίωση του Καλλιτέχνη: Η περίπτωση του Ερωτισμού», στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. το μάθημα «Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση», καθώς και στο ΠΜΣ «Εφαρμοσμένη Ψυχολογία στην Εκπαίδευση» του Ε.Κ.Π.Α. το μάθημα «Ψυχολογία του Εκπαιδευτικού: Βιωματικό Εργαστήριο».
Έχει εκδώσει, στις Εκδόσεις Καστανιώτη, τις ποιητικές συλλογές Γκο (1983), Περίπλους ή Ανατροπή των ονομάτων (1990), και Τρυφερός κωπηλάτης (2000), τη μελέτη Η εσωτερική διγλωσσία (1995), το δοκίμιο Και όμως μιλάνε – Έφηβος λόγος (1999), καθώς και τα μυθιστορήματα Ερωτικό τραγούδι (1998) και Η μπαλάντα της σκόνης (2003). Στις Εκδόσεις Futura τη μελέτη Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση και Κατασκευή (2006) η οποία κυκλοφορεί επίσης στα αγγλικά Architecture and Psychoanalysis: Fantasy and Construction (Kindle Edition, 2013).
Στις εκδόσεις Opportuna τη μελέτη Ο Φρόυντ κρυπτο-κόκκινος; Ιστορία, Θεωρία, Φαντασίωση και το δοκίμιο Οικογένεια και νέες μορφές γονεϊκότητας (2010).
Στις εκδόσεις Ashgate, στον συλλογικό τόμο Architecture and the Unconscious με επιμέλεια των John Shannon Hendrix και Lorens Eyan Holm (2016) το δοκίμιο Architecture and the Unconscious:Fantasy,Construction,and the Dual Spatiality.
Στις Εκδόσεις Μεταίχμιο την ποιητική συλλογή Η τέχνη του κόκκου (2011), το μυθιστόρημα Ένα τραγούδι για τον Ορφέα (2011) και τα δοκίμια Όπως ειπώθηκαν εκεί και ακούστηκαν — Μυστικά και αλήθειες από το ντιβάνι του ψυχαναλυτή (2008), Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν! (2009), Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι! Ήθος και τέχνη της ανθρώπινης σχέσης (2010), Ο ερωτισμός στην τέχνη, εικαστικές φαντασιώσεις (2010), Μιλώ για την κρίση με το παιδί. Εμπιστευτική επιστολή σε μεγάλους που σκέφτονται (2013), Το κατά Διαβόλου ευαγγέλιο — Πολιτική Ψυχολογία της κρίσης (2014), Bullying: Και όμως νικιέται! (2015), Απώλεια – Πένθος – Κατάθλιψη: Πάθος και Λύτρωση (2020).
Στις Εκδόσεις Εύμαρος το παραμύθι-νουβέλα Τα κοκορωνάκια κοσμοκατακτητές. Μία πανδημία μεγαλομανίας και το άδοξο τέλος της (2021) και το παιδικό αφήγημα Δίχως φάλτσα η μουσική ακούγεται καλύτερα (2022).
Στις εκδόσεις Αρμός την ποιητική συλλογή Αηδόνι ερείπια και άλλα ποιήματα (2022) και το δοκίμιο Πώς το παιδί μαθαίνει να ζητά λαβαίνοντας υπόψη και τον άλλον (2022).
