Συνέντευξη star.gr: Γιατί η αινιγματική «Lulu» αιωνίως επιστρέφει;

Η Λούλου είναι ένα εμβληματικό έργο του ευρωπαϊκού θεάτρου, ένα κείμενο που γραμμένο έναν αιώνα πριν,γνώρισε τη λογοκρισία και τις απαγορεύσεις, αλλά και πλήθος διασκευών και θριαμβευτικών σκηνικών επιτυχιών έως σήμερα. Αποτελείται από τα έργα «Το πνεύμα της Γης» και «Το Κουτί της Πανδώρας» και κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική, ενώ η έκδοση εμπλουτίζεται από Επίμετρο, γραμμένο ειδικά για τον τόμο του διακεκριμένου σκηνοθέτη Γιάννη Χουβαρδά.

Ο μεταφραστής του έργου Γιώργος Δεπάστας μιλάει στο star.gr και τη Γεωργία Χάρδα για το σπουδαίο έργο του Φράνκ Βέντεκιντ.

«Η Μέρα Χωρίς Όνομα»: Όταν η σιωπή καταστρέφει μία ολόκληρη οικογένεια

-Τι είναι αυτό που σας παρακίνησε για να μεταφράσετε τη «Λούλου»;

Είχα πάντα μια ιδιαίτερη αγάπη για τον Βέντεκιντ. Θαυμάζω την προσωπικότητά του και όλο γενικά το έργο του, τόσο τα θεατρικά όσο και τα αφηγηματικά του κείμενα. Όταν μετέφρασα το «Ξύπνημα της Άνοιξης» - μία από τις πιο αγαπημένες μου δουλειές - για την εξαιρετική παράσταση του Ν. Μαστοράκη στο Εθνικό Θέατρο το 2008, έβαλα στόχο να μεταφράσω με πρώτη ευκαιρία ολόκληρα και τα δύο δράματα της Λούλου. Λόγω συνεχών υποχρεώσεων δεν είχα βρει χρόνο να το κάνω ως τώρα. Ετοιμαζόμουν γύρω στα Χριστούγεννα του 2018 να καταπιαστώ με το δύσκολο αυτό εγχείρημα, όταν, από ευτυχή σύμπτωση, μου τηλεφώνησε ο Γιάννης Χουβαρδάς και με ρώτησε αν ήθελα να το μεταφράσω και, φυσικά, δέχτηκα με μεγάλη χαρά.

-Τι σας γοήτευσε περισσότερο στη «Λούλου»;

Ανέκαθεν με γοήτευε αυτό το έργο ως αναγνώστη και θεατή σε όλες του τις μορφές, ως θεατρικό έργο, ως ταινία, ως όπερα. Με γοητεύει το ανεξάντλητο μυστήριο της κεντρικής ηρωίδας, η ματιά του συγγραφέα στη σεξουαλικότητα της αστικής κοινωνίας, η τόλμη του να θίξει θέματα που ήταν ανέκαθεν ταμπού. Κυρίως όμως ο τρόπος της γραφής του: αλλού χρησιμοποιεί εξπρεσιονιστικό ύφος κι αλλού το έργο θυμίζει κωμικοτραγικό μπουλβάρ, κυρίως στην τέταρτη πράξη από το «Πνεύμα της γης» και στην δεύτερη πράξη από το «Κουτί της Πανδώρας», και η τρομερή δυσκολία της μετάφρασης ως προς την εύρεση του κατάλληλου ύφους που μπορεί να συνδυάσει τα διαφορετικά στιλ γραφής.

-Ποια είναι η τελικά η «Λούλου» και πώς μπορεί κάποιος να καταλάβει ένα τέτοιο πλάσμα;

Η Λούλου είναι το θηλυκό ον στο οποίο προβάλλουν οι άνδρες τις φαντασιώσεις και τις εμμονές τους. Είναι η αρχέγονη έννοια της γυναίκας: η Πανδώρα. Γι’ αυτό και είναι σχεδόν αδύνατον να καταλάβει κανείς ποια είναι, επειδή όλοι - άνδρες και γυναίκες - έχουμε ιδέες και προκαταλήψεις για τη θηλυκότητα.

Ο Βέντεκιντ λέει: «Το Αυτονόητο, το Πρωτόγονο, το Παιδικό - αυτά είχα στο μυαλό μου ως κατάλληλες έννοιες σχεδιάζοντας τη θηλυκή κεντρική φιγούρα. Με τη Λούλου ήθελα να σχεδιάσω ένα μοναδικό δείγμα γυναίκας, όπως προκύπτει, όταν ένα πλάσμα πλούσια προικισμένο από τη φύση, ακόμα κι αν προέρχεται από το βούρκο, εξελίσσεται χωρίς φραγμούς σε ένα ανδρικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο υπερτερεί κατά πολύ ως προς το φυσικό του χιούμορ.»

Ένας άλλος μεγάλος άνθρωπος του θεάτρου, ο Καρλ Κράους, γράφει: «Εγώ βλέπω στη μορφή της γυναίκας, την οποία πιστεύουν οι άντρες ότι την «κατέχουν», ενώ οι ίδιοι κατέχονται από αυτήν, της γυναίκας που είναι για τον καθένα μία άλλη, που στρέφει στον καθένα ένα άλλο πρόσωπο και γι’ αυτό απατάει σπανιότερα και είναι πιο παρθενική από την κουκλίτσα οικιακής ιδιοσυγκρασίας, εγώ βλέπω σ’ αυτήν μια πλήρη δικαίωση της ανηθικότητας: το σκίτσο της απόλυτης γυναίκας με την ιδιοφυή ικανότητα να μην μπορεί να θυμάται, της γυναίκας που ζει χωρίς φραγμούς και ξεπλένει κάθε εμπειρία μέσα στη λήθη.

Συνέντευξη Star.gr: Τα σημαντικά βιβλία που πρέπει να διαβάσετε

-Πιστεύετε ότι σήμερα υπάρχουν γυναίκες σαν τη «Lulu»;

Πάντα θα υπάρχουν εφόσον θα υπάρχουν ανδρικές φαντασιώσεις, εμμονές και καταπιεσμένη σεξουαλικότητα. Η Λούλου είναι το θηλυκό, όπως θέλει ένας άντρας να το φαντάζεται, και συχνά οι εμμονές είναι καταστροφικές.

-Μιλήστε μας για τον Φράνκ Βέντεκιντ. Θεωρείτε ότι ήταν ένας ριψοκίνδυνος σχοινοβάτης;

Ναι, ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στην τέχνη του και καμία πρόκληση, όσο τολμηρή κι ήταν δεν τον τρόμαζε. Σε μια εποχή γεμάτη ταμπού και θρησκευτικές και ηθικές προκαταλήψεις, τόλμησε να σκαλίσει και να ξεσκεπάσει το απαγορευμένο θέμα της σεξουαλικότητας, πράγμα που τον ανάγκασε να υποστεί σκληρή κριτική και μία σειρά από δίκες. Αισθησιασμός, ελευθεροστομία, ομοφυλοφιλικές σχέσεις, σεξουαλικές φαντασιώσεις, διακήρυξη του ελεύθερου έρωτα, αλλά και νατουραλιστική ειλικρίνεια χαρακτήριζαν τα έργα του, τόσο τα αφηγηματικά όσο και τα θεατρικά. Ήταν μια προσωπικότητα που άφησε έντονο στίγμα στο ευρωπαϊκό θέατρο και δίκαια έχει αναγνωρισθεί ως ιδεολόγος του εξπρεσιονισμού και προάγγελος του Θεάτρου του Παραλόγου. Όταν πέθανε, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ που έτρεφε γι’ αυτόν μεγάλο θαυμασμό, γράφει:

«Πριν δω να τον θάβουν, δεν θα μπορέσω να συλλάβω το θάνατο του. Δίπλα στον Τολστόι και τον Στρίντμπεργκ ήταν ένας από τους μεγάλους παιδαγωγούς της νέας Ευρώπης. Το μεγαλύτερο έργο του ήταν η προσωπικότητά του.»

Η ποίηση ομορφαίνει τη ζωή: Επιλογή από τα έργα σημαντικών Ελλήνων ποιητών

-Ποια διαδικασία ακολουθείτε στη μετάφραση ενός θεατρικού έργου;

Όταν πρόκειται για έργο ενός συγγραφέα τον οποίο δεν έχω μεταφράσει, ενημερώνομαι πρωτίστως για τη ζωή, το έργο και την εποχή του. Αν είναι παλαιός συγγραφέας, διαβάζω άρθρα, σχόλια και κριτικές συγχρόνων του, προσπαθώντας να μπω στην ατμόσφαιρα – πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική – που τον επηρέαζε. 

 Δεν διαβάζω ποτέ άλλες ελληνικές μεταφράσεις - αν υπάρχουν - γιατί αυτό θα με μπλόκαρε στην εύρεση λύσης για την απόδοση δυσνόητων σημείων. Στην πρώτη μετάφραση δουλεύω γρήγορα, σημειώνοντας όλες τις εναλλακτικές για μία λέξη ή έκφραση. Στο δεύτερο χέρι, που είναι και η πιο δύσκολη δουλειά, προσπαθώ να κάνω τις σωστές επιλογές για μια απόδοση που θα είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο πνεύμα του συγγραφέα. Στο τρίτο χέρι, όπου διαβάζω το έργο δυνατά, ελέγχω τη ροή τη μουσικότητα και την αμεσότητα του λόγου, την ομοιομορφία του ύφους και κατά πόσο είναι ευνόητο το κείμενο στον θεατή.

Δέκα κορυφαία και διαχρονικά θεατρικά έργα που αξίζουν την προσοχή σου

-Η Κάπα Εκδοτική εμπλουτίζει τη βιβλιοθήκη μας με σπουδαία θεατρικά έργα από γνωστούς και λιγότερο γνωστούς, κλασικούς αλλά και νεότερους έως πρωτοεμφανιζόμενους Έλληνες και ξένους συγγραφείς. Πόσο σημαντική πιστεύετε ότι είναι η προσπάθεια που κάνει στη σημερινή εποχή;

Βρίσκω εξαιρετικά σημαντική την προσφορά της Κάπα Εκδοτικής στη θεατρική λογοτεχνία, που, εκτός από μετρημένες εξαιρέσεις, πάντα ήταν παραμελημένη απ'τους εκδότες. Παρόλο που η έκδοση θεατρικών έργων, ιδίως νέων και αγνώστων συγγραφέων, δεν είναι ιδιαίτερα προσοδοφόρα, η Κάπα Εκδοτική κάνει φροντισμένες και πολύ καλαίσθητες, ποιοτικές εκδόσεις ελληνικών και ξένων, κλασικών και σύγχρονών έργων, σωστά αποκτήματα για κάθε βιβλιοθήκη.

Ο Γιώργος Δεπάστας γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου και απέκτησε τον τίτλο του Διδάκτορα και εργάστηκε εκεί ως ιατροδικαστής μέχρι το 1990. Έναν χρόνο αργότερα επιστρέφει στην Αθήνα και ασχολείται αποκλειστικά με τη λογοτεχνική και θεατρική μετάφραση από την αγγλική και γερμανική γλώσσα, και αντίστροφα. Το 2004 τιμήθηκε με το Ελληνογερμανικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης για την ελληνική μετάφραση του θεατρικού έργου «Ο θάνατος του Δαντόν» του Georg Buchner.